<sect1 id="ai-skycoords">
<sect1info>
<author
><firstname
>Jason</firstname
> <surname
>Harris</surname
> </author>
</sect1info>
<title
>Coördinatenstelsels aan de hemel</title>
<para>
<indexterm
><primary
>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
<secondary
>Overzicht</secondary
></indexterm>
Voor het bestuderen van het hemelgewelf is het allereerst nodig de positie van hemelobjecten vast te stellen. Om deze posities te kunnen aangeven hebben de astronomen verschillende <firstterm
>coördinatenstelsels</firstterm
> bedacht. Bij elk ervan hoort een coördinatenrooster geprojecteerd op de <link linkend="ai-csphere"
>hemelbol</link
>, analoog aan het <link linkend="ai-geocoords"
>geografisch coördinatenstelsel</link
> op de oppervlakte van de aardbol. De coördinatenstelsels verschillen alleen maar van elkaar door de keuze van het <firstterm
>basisvlak</firstterm
>, dat de hemelbol in twee gelijke helften verdeeld langs een <link linkend="ai-greatcircle"
>grootcirkel</link
> (het basisvlak van het geografische stelsel is het equatorvlak van de aarde). Elk coördinatenstelsel wordt genoemd naar het basisvlak dat wordt gebruikt. </para>

<sect2 id="equatorial">
<title
>Het Equatoriale coördinatenstelsel</title>
<indexterm
><primary
>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
<secondary
>Equatoriale coördinaten</secondary>
<seealso
>Hemelequator</seealso
> <seealso
>Hemelpolen</seealso
> <seealso
>Geografisch coördinatenstelsel</seealso
> </indexterm>
<indexterm
><primary
>Rechte Klimming</primary
><see
>Equatoriale coördinaten</see
></indexterm>
<indexterm
><primary
>Declinatie</primary
><see
>Equatoriale coördinaten</see
></indexterm>

<para
>Het <firstterm
>equatoriale coördinatenstelsel</firstterm
> is misschien wel het meest gebruikte coördinatenstelsel aan de hemel. Het lijkt ook het meest op het <link linkend="ai-geocoords"
>geografische coördinatenstelsel</link
>, omdat beide stelsels hetzelfde basisvlak hebben, en dus ook dezelfde polen. De projectie van de aardse equator (evenaar) op de hemelbol heet de <link linkend="ai-cequator"
>Hemelequator</link
>. Op dezelfde manier heten de projecties van de geografische polen op de hemelbol de <link linkend="ai-cpoles"
>Hemelpolen</link
>. </para
><para
>Echter, er is een groot verschil tussen de equatoriale- en geografische coördinatenstelsels: het geografische stelsel is gekoppeld aan de aarde, het draait met de aarde mee. Het equatoriale stelsel is gekoppeld aan de sterren<footnote id="fn-precess"
><para
>In werkelijkheid zijn de equatoriale coördinaten niet echt aan de vaste sterren gekoppeld. Zie <link linkend="ai-precession"
>precessie</link
>. En ook, als de <link linkend="ai-hourangle"
>uurhoek</link
> wordt gebruikt in plaats van de Rechte Klimming, dan is het equatoriale stelsel aan de aarde gekoppeld, en niet aan de vaste sterren.</para
></footnote
>, zodat het mee lijkt te draaien met de sterren langs de hemel, maar natuurlijk is het de aarde die onder de vaste sterrenhemel draait. </para
><para
>De hoekmaat in het equatoriale stelsel die overeenkomt met de breedte in het geografische stelsel heet <firstterm
>Declinatie</firstterm
> (afgekort Dec). Dit is de hoekafstand van (het middelpunt van) een object tot de hemelequator, van -90 (zuidelijke hemelpool) tot +90 graden (noordelijke hemelpool). De hoekmaat die overeenkomt met de lengte op aarde heet de <firstterm
>Rechte Klimming</firstterm
> (afgekort <acronym
>RK</acronym
>). Dit is de hoekafstand gemeten langs de equator, vanaf het <link linkend="ai-equinox"
>lentepunt</link
>, in oostelijke richting, tot aan de declinatiecirkel die door het (middelpunt van het) object gaat. Anders dan de lengte wordt de Rechte Klimming gewoonlijk uitgedrukt in uren in plaats van graden, omdat er een nauw verband bestaat tussen de schijnbare rotatie van het equatoriale coördinatenstelsel en de <link linkend="ai-sidereal"
>sterretijd</link
>, en de <link linkend="ai-hourangle"
>uurhoek</link
>. Aangezien de sterrenhemel in 24 uur een keer ronddraait (360 graden), komen elke 15 graden overeen met 1 uur Rechte Klimming (360 graden komen overeen met 24 uur). </para>
</sect2>

<sect2 id="horizontal">
<title
>Het Horizontale coördinatenstelsel</title>

<indexterm
><primary
>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
<secondary
>Horizontale coördinaten</secondary>
<seealso
>Horizon</seealso
> <seealso
>Zenit</seealso
> </indexterm>
<indexterm
><primary
>Azimut</primary
><see
>Horizontale coördinaten</see
></indexterm>
<indexterm
><primary
>Hoogte</primary
><see
>Horizontale coördinaten</see
></indexterm>
<para
>In het horizontale coördinatenstelsel wordt de lokale <link linkend="ai-horizon"
>horizon</link
> van de waarnemer gebruikt als basisvlak. Dit vlak verdeelt de hemelbol eenvoudig in een bovenste halve bol, die zichtbaar is, en een onderste die niet zichtbaar is (omdat de aarde dat verhindert). De pool van de bovenste halve bol heet <link linkend="ai-zenith"
>Zenit</link
>. De pool van de onderste halve bol heet <firstterm
>nadir</firstterm
>. De hoekafstand van (het middelpunt van) een object tot de horizon heet de <firstterm
>Hoogte</firstterm
> (afgekort hgte). De hoekafstand van een object, gemeten langs de horizon vanaf het Noordpunt tot aan de meridiaan (door het middelpunt) van het object, in oostelijke richting, heet <firstterm
>Azimut</firstterm
>. (afgekort az). Het azimut is dus de richting waarin het object wordt gezien. Het horizontale coördinatenstelsel wordt ook wel eens het hgte/az-coördinatenstelsel genoemd. </para
><para
>Het horizontale coördinatenstelsel is gekoppeld aan de aarde, en niet aan de sterrenhemel. Daarom veranderen de hoogte en het azimut van een object met de tijd, als het object zich lijkt te verplaatsen aan de hemel. (Denk aan de dagelijkse beweging van de zon). Bovendien, omdat voor u het horizontale stelsel gebaseerd is op uw eigen lokale horizon, zal hetzelfde object op verschillende plaatsen op aarde, op hetzelfde tijdstip, niet op dezelfde hoogte en in dezelfde richting (azimut) worden gezien (hierop berust de astronomische plaatsbepaling). </para
><para
>Horizontale coördinaten zijn erg nuttig voor het bepalen van de tijdstippen dat een object opkomt of ondergaat. Op die momenten is de hoogte van het object namelijk = 0. (Bij opkomst is dan het azimut &lt; 180 graden, bij ondergang &gt; 180 graden). </para>
</sect2>

<sect2 id="ecliptic">
<title
>Het Ecliptische coördinatenstelsel</title>

<indexterm
><primary
>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
<secondary
>Ecliptische coördinaten</secondary>
<seealso
>Ecliptica</seealso>
</indexterm>
<para
>Het basisvlak van het ecliptische coördinatenstelsel is de <link linkend="ai-ecliptic"
>ecliptica</link
>. De ecliptica is de schijnbare baan van de zon langs de hemel gedurende een jaar. Het is ook de projectie van het baanvlak van de aarde op de hemelbol. De breedtehoek wordt de <firstterm
>ecliptische breedte</firstterm
> genoemd, en de lengtehoek de <firstterm
>ecliptische lengte</firstterm
>. Net zoals de Rechte Klimming in het equatoriale stelsel wordt de astronomische lengte gemeten vanaf het <link linkend="ai-equinox"
>lentepunt</link
>, in oostelijke richting. </para
><para
>Wat is het nut van een dergelijk coördinatenstelsel denkt u? Als u denkt dat het is voor het in kaart brengen van de objecten in het zonnestelsel, dan heeft u goed gedacht! Alle planeten (behalve Pluto) draaien hun rondjes rondom de zon in ten naaste bij hetzelfde vlak, dus zien we ze steeds in de buurt van de ecliptica (dat is: ze hebben altijd een kleine astronomische breedte). </para>
</sect2>

<sect2 id="galactic">
<title
>Het Galactische coördinatenstelsel</title>

<indexterm
><primary
>Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
<secondary
>Galactische coördinaten</secondary>
</indexterm>
<para>
<indexterm
><primary
>Melkweg</primary
></indexterm
> In het galactische coördinatenstelsel is het vlak van de <firstterm
>Melkweg</firstterm
> de basis. De breedtehoek heet de <firstterm
>Galactische breedte</firstterm
>, en de lengtehoek de <firstterm
>Galactische lengte</firstterm
>. Dit coördinatenstelsel is handig voor de bestudering van de Melkweg zelf. Bijvoorbeeld, misschien wilt u weten hoe de sterdichtheid (aantal sterren in een bepaald volume) afneemt met de galactische breedte, dus hoe afgeplat de schijf van de Melkweg is. </para>
</sect2>
</sect1>